Cũng như những nhà sản xuất vaccine khác, IVAC mơ ước đến ngày sản phẩm của mình được đưa vào sử dụng rộng rãi, không phải để “làm giàu” mà là để góp phần vào việc kiểm soát dịch bệnh ngay tại đất nước mình. Dẫu vậy, họ còn cách đích đến ở pha thử nghiệm lâm sàng cuối cùng.

     Có nhiều thách thức ở giai đoạn quyết định này, trước hết không còn đủ người chưa tiêm vaccine hoặc chưa nhiễm COVID để tham gia thử nghiệm. Tình cảnh này khác biệt hoàn toàn so với lần IVAC thử nghiệm vaccine cúm mùa cũng dựa trên công nghệ trứng gà có phôi vào vài năm trước. Sự khốc liệt của dịch bệnh và tốc độ tiêm chủng thần tốc ở Việt Nam đã khiến việc thử nghiệm theo phương thức thông thường trở nên không khả thi.

     Tuy nhiên, những người làm vaccine ở IVAC đã nhìn thấy một tia hy vọng cuối đường hầm. Chính sự khốc liệt của dịch bệnh đã gợi mở lối thoát: họ có thể chờ đợi cơ hội ở mũi tiêm nhắc lại (booster), một việc chưa có tiền lệ trong lịch sử ứng phó các dịch bệnh truyền nhiễm - tương tự như sự chưa có tiền lệ ở việc cấp phép sử dụng khẩn cấp vaccine của WHO, EU và FDA.

     Vì vậy, COVIVAC được chuyển hướng thành một liều tăng cường/bổ sung/nhắc lại cho người trưởng thành và trẻ em. Với bối cảnh bệnh dịch và tiêm chủng hiện nay, đây là một hành động khôn ngoan bởi COVIVAC đã “hết chỗ” trở thành là liều cơ bản. Nếu vậy, giai đoạn ba của COVIVAC sẽ diễn ra như thế nào? Có thể sẽ theo lộ trình của giai đoạn hai là thử nghiệm đối đầu với mũi tiêm bổ sung của vaccine AstraZeneca trên những người đã tiêm hai mũi cơ bản vaccine AstraZeneca, Pfizer hay Sinopharm chăng? Nếu theo cách làm nay thì tiêu chí đánh giá trong đợt thử nghiệm lần này là “không thua kém”, “vượt trội” với vaccine đối chứng như AstraZeneca.

     Hướng đến mũi tiêm tăng cường không phải là giải pháp “chữa cháy” của riêng IVAC. Trên thế giới, liên minh hùng mạnh Sanofi/GSK đã áp dụng cách này với vaccine VAT0002 giai đoạn ba của mình, sau một thời gian tưởng chừng ngưng thử nghiệm vĩnh viễn do chậm chân trước vaccine cùng công nghệ mRNA là Pfizer, Moderna.

     Tuy nhiên, sau một vài tháng, tiên lượng được khả năng thế giới vẫn cần ít nhất một liều tiêm tăng cường, họ đã quyết định trở lại đường đua, thực hiện thử nghiệm lâm sàng giai đoạn ba với việc đối sánh với các vaccine COVID đã được cấp phép là AstraZeneca, Johnson & Johnson, Moderna, Pfizer. Thử nghiệm đã diễn ra vào tháng 5/2021 với gần 37.500 người tham gia ở Colombia, Dominica, Ghana, Honduras, Ấn Độ, Nhật Bản, Kenya, Mexico, Nigeria, Pakistan, Sri Lanka, Uganda, và Mỹ.

     Sanofi/GSK có khiến IVAC gia tăng hy vọng? Những gì diễn ra trên thực tế lại hoàn toàn trái ngược. Được biết, trước đề xuất của IVAC, có hai luồng ý kiến phản hồi khác nhau, trong đó bên cạnh sự đồng ý với việc chuyển hướng này còn có những ý kiến đòi hỏi sự chuẩn chỉnh như với sự thử nghiệm thông thường để đảm bảo sự chính xác trong tính sinh miễn dịch, hiệu lực bảo vệ.

     Đứng trước một thử nghiệm chưa có tiền lệ ở Việt Nam, IVAC không biết bám víu vào đâu, cũng chẳng tìm thấy một chính sách nào đủ khả năng hỗ trợ mình để tiến hành thử nghiệm như vậy cả.

     Nhưng trớ trêu là ngay cả khi họ nhận được sự ủng hộ tuyệt đối để vượt qua rào cản này thì cánh cửa đến quyết định chấp thuận cấp phép khẩn cấp vẫn có thể đóng sập lại trước mặt. Bởi pha quyết định này sẽ đòi hỏi một lượng kinh phí rất lớn, vượt quá khả năng tài chính của một đơn vị hoạt động theo cơ chế sự nghiệp công lập như IVAC.

     Trong khi đó, những gì họ nhận được kể từ khi bước vào cuộc chạy đua phát triển vaccine COVID là những lời động viên và hơn 8 tỷ đồng mà chính phủ đồng ý cấp từ Quỹ Vaccine để bổ sung vào phần còn thiếu của kinh phí giai đoạn một và hai. Dù cố gắng chạy đôn chạy đáo, chưa có cách nào giúp họ tìm được khoản chi phí cần thiết cho giai đoạn thử nghiệm này.

     Đó là lý do mà IVAC quyết định dừng lại và COVIVAC có thể sẽ trở thành một kỷ niệm đáng nhớ về cuộc chạy đua của một “tay chơi” nhỏ.

Chờ sự may mắn ở nhà sản xuất khác

     Điểm kết thúc của người này chưa chắc đã khép lại cuộc chạy đua của người khác. Ít ra, nó đang đúng với một số nhà sản xuất còn lại trong liên minh nghiên cứu vaccine cúm quốc tế do PATH, một tổ chức phi chính phủ có trụ sở ở Seattle, Mỹ, điều phối.

     Trong dịch bệnh, mục tiêu của liên minh này là tạo ra NDV-HXP-S, vaccine có vector là virus gây bệnh cúm gà Newcastle (NDV) có biểu hiện trên bề mặt tế bào protein gai đột biến Hexapro (HXP-S) với công sức của các nhà nghiên cứu trường ĐH Công nghệ Texas ở Austin và trường Y Icahn ở Mount Sinai, New York. Ngoài IVAC còn có Viện Butantan (Brazil), Công ty Dược phẩm Avimex, Tổ chức dược phẩm quốc gia GPO (Thái Lan) được thụ hưởng kết quả.

     Về bản chất, dù mang tên khác nhau ở từng quốc gia khác nhau thì vaccine này vẫn là một. Nó được coi là cơ hội quý báu để người dân ở các quốc gia này có thể tiếp cận với vaccine tốt với giá thành rẻ.

     Đó là mong muốn của các nhà khoa học. Nhưng từ mơ ước đến hiện thực còn một khoảng cách lớn mà những nhà khoa học và nhà sản xuất không thể tự mình giải quyết. Theo quan sát của TS. Hilda Bastian, một nhà tư vấn về y tế ở Viện Sức khỏe quốc gia Mỹ (NIH), tình huống mà IVAC vừa nếm trải dường như đang lặp lại với Butantan. Bà nhận ra, vào đầu tháng 1/2022, pha thử nghiệm thứ hai của Butantan đã không thể bắt đầu, dù đã chuyển sang đối đầu với vaccine CoronaVac trong khi Avimex thì gắng tìm người để thực hiện pha này ở Mexico.

     Những hy vọng còn lại của liên minh về một vaccine “nhanh nhiều tốt rẻ” đã dồn lại GPO ở Thái Lan. Tương tự như IVAC ở giai đoạn hai, kết quả của GPO thật đáng khích lệ: vaccine GPOVac có phản hồi miễn dịch còn tốt hơn cả Pfizer. Kết quả được nêu trong công trình ở dạng tiền ấn phẩm ở medrxiv.org, “The inactivated NDV-HXP-S COVID-19 vaccine induces a significantly higher ratio of neutralizing to non-neutralizing antibodies in humans as compared to mRNA vaccines” (Vaccine bất hoạt NDV-HXP-S COVID-19 đem lại tỉ lệ kháng thể phi trung hòa trên người cao hơn đáng kể so với vaccine mRNA).

     Cùng chung một nền tảng, chỉ khác tên gọi, kết quả thử nghiệm của GPOVac cũng là của COVIVAC và ngược lại. Nó cho thấy khả năng phát triển và sản xuất ra một loại vaccine mang đẳng cấp thế giới, như nhận xét của TS. Bruce Innis (Trung tâm Đổi mới sáng tạo và Truy cập Vaccine, PATH) với New York Times, ngay tại các quốc gia đang phát triển.

     Do đó, việc để lỡ mất một vaccine không chỉ nhỉnh hơn AstraZeneca mà lại còn tốt hơn Pfizer khi chỉ cách đích đến chặng cuối cùng thực sự là một thiệt thòi cho Việt Nam, khi đang rất cần những liều vaccine giá rẻ và có hiệu lực cao để tăng sức chống chịu với dịch bệnh.

     IVAC nghĩ gì về thất bại này? Có lẽ, với tinh thần chia sẻ của cả liên minh vacine cúm, họ đang cùng hướng sự chú ý của mình vào Thái Lan. GPO đang lên kế hoạch tuyển dụng 4.000 người cho pha thử nghiệm thứ ba, dù đây không phải là việc dễ dàng. GPO sẽ thành công ở chỗ người khác thất bại? Sau những gì đã xảy ra, không ai dám chắc chắn điều này sẽ tới…